Op donderdag 12 mei vond er een nieuwe intervisie plaats voor het netwerk ‘burgerbegroting in grote steden’. De steden Amsterdam, Antwerpen (district), Brussel, Den Haag, Gent en Groningen maken hier deel van uit. Tijdens de vorige intervisie van 9 maart hadden we het over ‘burgerbegroting en het politieke spel’, deze keer ging de focus naar een ander cruciaal element: vertrouwen. Zoals steeds voorzagen we eerst een stevig inhoudelijk fundament waarop de intervisie kan verder bouwen. Deze keer verzorgden prof. Sofie Marien en Lisa van Dijk van de KU Leuven (Centrum voor Politicologie) een boeiende inleiding over het vertrouwen tussen bestuur en burger.  Nadien gingen we verder in drie groepjes, waarbij ook drie verschillende vormen van vertrouwen besproken werden. Namelijk: Vertrouwen van burgers in de lokale overheid Vertrouwen van de lokale overheid in burgers Vertrouwen tussen burgers onderling In wat volgt, bespreken we deze drie topics op basis van de input tijdens de intervisie. Vertrouwen van burgers in de lokale overheid  Allereerst is het van belang dat burgers er vertrouwen in hebben dat de overheid daadwerkelijk naar hen luistert. Het signaal van oprechte belangstelling in en bekommernis om burgers kan ertoe leiden dat burgers zich gehoord en gerespecteerd voelen door de (lokale) overheid. Dit gevoel van responsiviteit kan, op zijn beurt, leiden tot een versterking van het politiek draagvlak.  Het organiseren van een burgerbegroting is echter geen garantie dat burgers zich automatisch gehoord voelen. Bijvoorbeeld als burgers het gevoel hebben dat ze worden gevraagd om mee te praten terwijl het besluit al vaststaat (het 'ze doen er toch niets mee'-gevoel) of als burgerparticipatie het doel op zich is. Ook als de overheid vervolgens haar beloftes niet nakomt (bijv. door de projecten niet uit te voeren), kan dit zelfs leiden tot meer ontevredenheid en minder draagvlak dan voorheen. Daarnaast is het wellicht niet genoeg om een enkele keer burgers te betrekken, maar is het mogelijk nodig om dit op meer structurele schaal te laten plaatsvinden alvorens het kan leiden tot meer draagvlak. Kortom, het is belangrijk dat burgers vertrouwen hebben in de lokale overheid om naar hen te luisteren. Pas dan zal een burgerbegroting leiden tot meer vertrouwen van burgers in de overheid.  Vertrouwen van de lokale overheid in burgers Voor een goede burgerbegroting is het ook belangrijk dat de lokale overheid vertrouwen heeft in burgers. Zij moet immers beslissingsmacht uit handen geven en erop vertrouwen dat de burgers tot een goede, gedragen uitkomst zullen komen. Pas als de overheid de burgers vertrouwt, zal er een geslaagde samenwerking ontstaan tussen burgers en overheid, bijvoorbeeld in het uitvoeren van de gekozen projecten uit de burgerbegroting. Dan zal een burgerbegroting een meerwaarde zijn in plaats van rompslomp voor zowel burger als overheid. Ook hier zijn er een aantal knelpunten. Wat als een beslissing van burgers over de begroting in strijd is met de beslissing of plannen van de gemeente (bijv. het bestuursakkoord)? Een optie is het strak(ker) afbaken van de kaders van de burgerbegroting, bijv. in welke domeinen de burgers het geld kunnen besteden. Dit kan echter ook weer een signaal van wantrouwen afgeven richting burgers. Een te losse afbakening kan, op zijn beurt, er dan weer toe leiden dat het moeilijk is om de uitkomsten te realiseren en de gemeente eventueel moet terugkomen op de beloftes. En dat kan, zoals gezegd, weer leiden tot meer ontevredenheid en minder politiek draagvlak onder burgers dan voordien.  Het is dus belangrijk dat de overheid vertrouwen heeft in burgers, allereerst om macht uit handen te geven en anderzijds de beslissingen van burgers uit te voeren. Vertrouwen tussen burgers onderling Tot slot is het van belang dat burgers elkaar onderling vertrouwen om een rol op te nemen in politieke besluitvorming. Dit is tweeledig. Enerzijds moeten deelnemers de andere deelnemers in de burgerbegroting vertrouwen om tot een goede beslissing te komen over het budget. De deelnemers moeten immers met elkaar in gesprek en vertrouwen creëert een context waarin men bereid is om naar de ander te luisteren, argumenten in overweging te nemen en compromissen te sluiten. Het is een voorwaarde om samen tot een gedragen besluit te komen. Dit vertrouwen kan worden beschadigd bijvoorbeeld wanneer sommige deelnemers het gesprek domineren, er vooral zitten voor hun eigen gewin of wanneer de meningen sterk gepolariseerd zijn. Wanneer er wel vertrouwen is, kunnen burgers samen tot een gedragen beslissing over het beschikbare budget komen.  Anderzijds is het belangrijk dat de thuisblijvers, d.w.z. de mensen die niet deelnemen aan de burgerbegroting, ook vertrouwen hebben in de deelnemende burgers om tot een goede beslissing te komen namens hen. Zij hebben immers geen invloed op de besteding van het beschikbare budget: De beslissingsmacht ligt bij de deelnemers, en de thuisblijvers kunnen geen controle uitoefenen zoals in verkiezingen. Vertrouwen is daarom cruciaal. Enkele knelpunten zijn dat burgers soms de kennis en competentie van medeburgers in twijfel trekken of dat thuisblijvers het idee kunnen hebben dat deelnemers geen afspiegeling zijn van de samenleving (bijv. vooral politiek geïnteresseerden). Omdat burgerbegrotingen vaak slechts een klein aandeel van de populatie trekt, is het van groot belang dat de thuisblijvers de deelnemers vertrouwen. Pas dan zal een burgerbegroting leiden tot een gedragen beslissing niet enkel onder de kleine groep deelnemende burgers, maar ook meer breed in de gemeente.  Afsluitend kunnen we stellen dat vertrouwen tussen burger en bestuur, en burgers onderling een basisvoorwaarde is voor geslaagde participatie en meer concreet ook burgerbegrotingen. Geslaagde participatie kan het vertrouwen doen toenemen, en daarmee ook het veelbesproken politieke draagvlak…

Op 9 maart vond er een nieuwe online intervisie plaats voor het netwerk ‘burgerbegroting in grote steden’. Een burgerbegroting kan niet los gezien worden van de (lokale) politieke context. Naar aanleiding van de gemeenteraadsverkiezingen in Nederland op 16 maart, kozen we voor ‘burgerbegroting en het politieke spel’ als thema van deze intervisie. Om het politieke aspect goed in te leiden, kwamen twee politici aan bod die zelf de nodige ervaring hebben opgebouwd rond burgerbegrotingen. Rick Vermin (wethouder Amsterdam Oost) is een gedreven voorvechter van burgerbegroting in Amsterdam. ‘Oost Begroot’ is een zeer succesvolle aanpak, met hoge deelname cijfers. Daarnaast was Patrick van Lunteren (gewezen wethouder Financiën - en burgerbegroting - in Breda) aanwezig. Hij heeft in 2016 een burgerbegroting ingevoerd in Breda. Rick Vermin gaf aan dat de politici van stadsdeel Amsterdam-Oost zich niet inmengen in het buurtbudget. Ze kiezen er ook voor om het reglement niet dicht te timmeren, maar ruimte te laten voor dialoog. Door in gesprek te gaan, gebeurt ook de echte toetsing aan de criteria. Eén van de criteria die wel geformuleerd worden, is dat de projecten binnen het buurtbudget niet mogen ingaan tegen het huidige beleid. De projecten zijn dus puur een aanvulling op het bestaande beleid, ze vormen geen fundamentele veranderingen binnen het beleid. Patrick van Lunteren gaf aan dat de burgerbegroting in Breda nog geen verankerde methodiek is. Voorlopig is het een proeftuin die bij een wisseling van beleidsploeg ook weer kan verdwijnen. Van Lunteren vindt het daarom belangrijk dat de burgerbegroting in Breda meer ingebed wordt bij ambtenaren en gemeenteraad. Daarvoor zijn enthousiaste trekkers/ambtenaren noodzakelijk. Een andere mogelijkheid is om de inwoners te betrekken bij het vormgeven van het proces. Na de intro’s van beide (gewezen) wethouders verdeelden de deelnemers zich over twee thematische breakout rooms. Eén van deze breakouts ging over de manier waarop een burgerbegroting zich verhoudt tot de grote politieke belangen. De vraag die zich als eerste stelt is: welke spanningen kunnen er zijn tussen een burgerbegroting en de politiek? Door de deelnemers uit de steden Groningen en Gent werden de volgende spanningsvelden gedefinieerd: Ten eerste is er de spanning tussen de projecten uit een burgerbegroting en de projecten/dossiers uit een programmabegroting of meerjarenbeleidsplan. Politici (denken te) worden afgerekend op hun verwezenlijkingen uit het beleidsplan, na afloop van hun beleidsperiode. Ze focussen dan ook graag daar op en willen graag zoveel mogelijk aandacht/zichtbaarheid voor die beleidsprojecten. Een burgerbegroting wordt soms zelfs gezien als ‘speelgeld’ dat dient voor ‘de leuke dingen’. Naast deze electorale overweging is er ook de inhoudelijke overweging. Projecten uit een burgerbegroting kunnen immers ingaan tegen de ideologische lijn van de beleidsploeg. Ten tweede gaat het over timing. De uitvoering van dossiers uit het beleidsplan kan soms relatief lang duren. Daartegenover staan de – vaak laagdrempelige – projecten uit een burgerbegroting die veel sneller uitgevoerd kunnen worden. Ten derde zijn er de mogelijke praktische bezwaren tegen bepaalde projecten uit een burgerbegroting. Zo kan er bijvoorbeeld een goed project ingediend worden, waarvoor een gebied met een bepaalde ruimtelijke bestemming nodig is. Dat kan een praktisch probleem vormen. En ten slotte kunnen bepaalde projecten uit de burgerbegroting ook haaks staan op de resultaten van andere participatietrajecten. Al deze spanningsvelden kunnen voor onbegrip zorgen bij de deelnemers aan een burgerbegroting. Maar telkens kan open dialoog en wederzijds begrip ook voor een oplossing zorgen. Zowel tussen burger en politiek als tussen politieke structuren onderling. Uit de dialoog in deze breakout room bleek ook dat bepaalde spanningsvelden mogelijk ook voorkomen kunnen worden door het kader dat vooraf bepaald wordt. De steden geven aan dat het een moeilijk evenwicht is tussen een licht kader en opening voor dialoog enerzijds, en een dichtgetimmerd kader waar er geen enkele mogelijkheid voor interpretatie, dialoog of argumentatie is. De tweede breakout room ging in gesprek over de verhouding tussen burgerbegrotingen en het bestaande beleid. Enkele opvallende zaken uit deze uitwisseling: Evenwicht zoeken tussen maximaal mogelijk maken en transparantie Net zoals in de andere breakout room ging het ook in deze groep vrij snel over het kader van de burgerbegroting of het buurtbudget. Alle aanwezige steden waren het er wel over eens om het kader zo licht mogelijk te houden. Maar dan bots je o.a. op de transparante toepassing van de geformuleerde criteria. Welk ingediend project beantwoordt er wel aan, welke niet? Hoe lichter het kader is, hoe meer ruimte voor discussie. Om die reden is er binnen de stad Gent een centrale dienst die de lijn van het kader bewaakt en ervoor zorgt dat de toetsing aan de criteria transparant blijft. Evenwicht zoeken tussen maximaal mogelijk maken en de grenzen/visie van de politiek Een ander evenwicht waar de steden naar zoeken, is dat tussen een licht kader voor de burgerbegroting en de politieke visie van een stad. Zowel Gent, Antwerpen, Amsterdam en Den Haag waren akkoord dat een burgerbegroting maximaal mogelijk moet maken. Maar uiteraard hebben beleidsmakers zelf ook visies en plannen, en soms zijn die moeilijk of zelfs niet verenigbaar met de projecten van inwoners. De Stad Groningen heeft om die reden een wijkwethouder die toegewezen is om die spanningen te bewaken. Burgerbegroting heeft de cultuur en organisatie mee beïnvloed Burgers denken niet in de kaders van ambtenaren en politici, dat ervaren alle aanwezige steden. Een illustratie daarvan is de bevoegdheidsverdeling. Burgers houden hier geen rekening mee wanneer ze met hun idee of project bezig zijn. In het district Antwerpen bijvoorbeeld – waar een bevoegdheidsverdeling geldt tussen district, stad en provincie – ervaren ze dat inwoners vaak de grenzen van hun districtsbevoegdheden opzoeken. Dit zorgt er voor dat bepaalde interne diensten de lijn moeten bewaken, maar ook de interne communicatie tussen de diensten en overheden nog belangrijker wordt. De lokale overheden worden er zo deels toe gedwongen om tegemoet te komen aan de denkwijze van hun inwoners.

Een actueel advies wat betreft de voortgang van de burgerbegrotingen in Amsterdam. Na 1,5 jaar experimenteren - vooral in coronatijd - heeft de gemeente Amterdam een vervolgvoorstel gemaakt voor hun burgerbegrotingen. Dat heet daar Buurtbudgetten. In sommige stadsdelen is het een wijkbudget en in andere lijkt het meer op een burgerbegroting. Het voorstel van de stad Amsterdam is om met 3 modellen te gaan werken:  Model A: ‘Amsterdam begroot’: dit is het model waarbij alle bewoners binnen het stadsdeel kunnen stemmen op ideeën voor de buurt. Iedereen kan deelnemen. Model B: ‘Co-creatie’: het stadsdeel en de bewoners bepalen in co-creatie de thema’s, spelregels en het proces. Dit kan op verschillende manieren uitgevoerd worden. Model C: ‘Community based begroot’: het buurtbudget gaat naar een bestaande bewonersgroep. Het proces wordt door buurtbewoners zelf vormgegeven. Amsterdam kent 7 stadsdelen, ieder met een eigen politiek gekozen bestuur. Zij mogen zelf kiezen volgens welk model ze willen werken. Interessant om te lezen is ook de analyse van het Dagelijks Bestuur van het stadsdeel Zuid Oost van het drie modellen voorstel. Lees hier het advies en het Beleidskader Buurtbudgetten. Meer info: https://www.wooninfo.nl/bewonersinvloed/buurt/buurtbudget-voor-betrokken-bewoners/

Van vrijblijvend praten naar meebepalen en meebeslissen! Als je echt werk wilt maken van burgerparticipatie, vanuit de overtuiging dat de samenleving ‘van burgers is’, dan is daar een praktisch instrument voor: de Burgerbegroting! Dus ga eens wat verder dan inspraak-verbetersessies, Pakhuis de Zwijger-reeksen en Omdenk-avonden en ga BURGERBEGROTEN! Er is toenemend enthousiasme voor het instrument, dat inmiddels in honderden steden wereldwijd wordt ingezet. Ook uit onderzoeken en praktijkvoorbeelden blijkt de kracht van Burgerbegroting. Hier alvast tien redenen waarom je ermee aan de slag zou willen! Want dat kan: gewoon beginnen. Klein, om steeds wat meer mee gaan doen als je dat wilt of wanneer de tijd er rijp voor is (of er zelfs om vraagt). De podcast: vier afleveringen, drie gemeenten, drie perspectieven De podcastserie ‘Lijst 2022 Burgerbegroting’ presenteert in vier afleveringen praktijkervaringen uit Venlo, Heerhugowaard en Amsterdam Oost. Vanuit het perspectief van de actieve bewoner en de buurtprofessional (Venlo), het raadslid (Heerhugowaard) en de Stadsdeelbestuurder (Amsterdam Oost). Waarna in aflevering 4, de ‘Grande finale’, de belangrijkste bezwaren uit de weg worden geruimd en de beste motieven ermee te gaan werken op een rijtje worden gezet. Met maar één doel: de Burgerbegroting in zoveel mogelijk programma’s van lokale politieke partijen te krijgen. Zodat we de problemen van onze huidige democratie, na de gemeenteraadsverkiezingen 2022, gaan oplossen met MEER democratie! In de podcastserie hoor je Sensimilia Nasa en Rene Albers (Venlo), Rene Schoemaker (Heerhugowaard), Rick Vermin (Amsterdam Oost) en Jochum de Graaf, Joop Hofman en Thijs van Mierlo als initiators en ambassadeurs van Burgerbegrotingen.eu. De podcast luisteren? Dat kan hier! Venlo Heerhugowaard Amsterdam Oost Grande finale Meer weten? Mail dan met Jochum de Graaf, Thijs van Mierlo of Joop Hofman via info@burgerbegrotingen.eu. 

In mei 2020 sloegen drie partners van kennisnetwerk Burgerbegrotingen.eu (nl. Rode Wouw, Democratic Society en Tree company) de handen in elkaar voor een webinar rond drie grote uitdagingen die zich stellen bij burgerbegrotingen: De rol van deliberatie in burgerbegrotingen (door Hanne Bastiaensen, Democratic Society) Burgerbegroten in tijden van corona (door Peter Nies, Tree company) Participatief begroten of bezuinigen (door Joop Hofman, Rode Wouw) Herbekijk via deze link de webinar, download de presentatie en bekijk de Q&A's.

© Chris Stessens Draagt een buurtbudget effectief bij aan de sociale cohesie en leefbaarheid in de buurt? Bereik je met deze ‘inclusieve’ methodiek de meer kwetsbare burgers? En wat zijn precies de werkbare elementen en randvoorwaarden van deze aanpak? Praktijkonderzoekers van Vonk3 grepen de pilootprojecten in de plattelandsgemeenten Arendonk en Balen aan als testcase. Ze kwamen tot de volgende resultaten... Lees hier het volledige artikel op de website van De Wakkere Burger vzw

Op 9 oktober hebben we een online masterclas gehouden rond burgerbegroting met 6 grote steden uit Nederland en Vlaanderen, allen met de nodige ervaring met burgerbegroting op de teller. Den Haag, Antwerpen, Amsterdam, Gent, Groningen en Brussel wisselden van gedachten over 6 onderwerpen, begeleid door de experten van burgerbegrotingen.eu. In de eerste plaats was het boeiend om de verschillende ervaringen en methoden naast elkaar te leggen en uit te wisselen. Toch zijn er ook leerpunten, conclusies en trends rond de verschillende onderwerpen die we graag delen: Kwaliteit van het gesprek: de deliberatie Goede deliberatie verhindert dat een burgerbegroting enkel een populariteitswedstrijd wordt. Voor deliberatie moet tijd genomen worden in het proces. Dit belangrijke element sneuvelt soms onder tijdsdruk Visuele ondersteuning kan helpen om de deliberatie kwalitatiever te maken en om te zorgen dat alle stemmen aan bod komen Deliberatie heeft zijn waarde in verschillende stappen van het proces zoals bijvoorbeeld het indienen van projecten of het beslissen (stemmen) over projecten Open keuzes of getrapt kiezen? Het uitnodigen van bewoners gebeurt traditioneel ‘open’ maar steeds meer wordt er ook binnen burgerbegroting geëxperimenteerd met loting Er is een trend zichtbaar dat keuzes in een burgerbegrotingsproces meer een balans worden tussen stemmen en dialoog, meer en meer burgerbegrotingen hebben duidelijk deliberatieve elementen De sprong naar werken vanuit een bewonersbudget, naar het op wijkniveau door bewoners ‘bijstellen’ van de gemeentebegroting is voorzichtig in ontwikkeling. Diversiteit en bereik Corona leidt tot interessante experimenten waar er noodgedwongen volledig online moet gewerkt worden. Daar blijkt uit dat het bereik groter is, maar de betrokkenheid kleiner. Combinatie online en live methodes blijft met voorsprong de beste resultaten geven. Naar de plaatsen gaan waar de burgers al zijn is een belangrijk succesfactor voor breed bereik. Zowel online (social media) als live (op straat, via wijkregisseurs,...), werkt het goed om mensen aan te spreken en te betrekken waar ze reeds actief zijn.  Mensen van specifieke doelgroepen betrekken in hun eigen omgeving zorgt voor meer veiligheid, maar ook voor minder contact en dialoog tussen verschillende groepen van mensen. Hier moet gezocht worden naar de juiste afweging. Hoe laat je burgers mee bouwen aan het proces van de burgerbegroting? De lokale overheid geeft soms veel vrijheid en weinig kaders in het ontwerpen van de burgerbegroting. Het risico bestaat dat geëngageerde bewoners een hyperlokale aanpak ontwikkelen voor zichzelf en de burgerbegroting op die manier reduceren tot subsidiekanaal Als bewoners mee het proces mogen ontwerpen is het belangrijk om verschillende types bewoners te hebben om de eigenheid van de burgerbegroting te respecteren. Dus ook zorgen dat bij het maken van een procesontwerp zowel denkers, praters en doeners een plek aan tafel hebben. Wanneer bewoners van een wijk zelf het stuur in handen krijgen, kan het zijn dat verschillende wijken heel verschillende accenten leggen in hun proces van de burgerbegroting. De stad moet dan het tempo van de wijken volgen en de verschillende aard en hun uitkomst aanvaarden. De macht van het getal: hoe omgaan met verschillende mobilisatiekracht? Het is een grote uitdaging om heel veel mensen te bereiken en dus een breed draagvlak te creëren en anderzijds te verhinderen dat enkel nog burgers met een groter netwerk voldoende stemmen halen.  Er wordt volop geëxperimenteerd met verschillende alternatieven om dit te temperen (stemmen op meerdere projecten, rol voor wijkraad, geloot panel). Het is belangrijk bij het aanpassen van de flow om dit op te lossen dat het proces transparant en voldoende eenvoudig blijft. De relatie overheid – indieners: van project indienen tot uitvoering Het is belangrijk om het indienen van projecten laagdrempelig te houden. Er moet een goede afweging worden gemaakt tussen informatie die nodig is en de drempels die dit opwerpt. Een concrete begroting vragen werpt te veel drempels op. Er kan eventueel wel een aanzet gevraagd worden Een goede begeleiding van de projectvoorstellen die worden ingediend tot goede projecten is cruciaal om iedereen een kans te geven projecten in te dienen.

De stad Deventer heeft traditioneel een bijzondere relatie met de burgerbegroting. Want al in de vorige eeuw (1993) startte Deventer met een 4 stappenmethode met o.a. bewonersbudgetten per wijk. Toen 100.000 gulden, dat is plm. €45.000 per wijk. Deze Deventer Wijkaanpak werd letterlijk wereldberoemd. In de USA, Frankrijk en Australië werken ze er mee. Ook Genk en Antwerpen nam aan het eind van de vorige eeuw deze methode als uitgangspunt voor haar wijkgericht werken. Vaak werd het budget dan ‘vergeten’ of net even anders. Maar na 1993 bleef het stil in Deventer, de wijkbudgetten bleven. In 2014 kondigde het College van Burgemeester en Wethouders een experiment met een burgerbegroting aan. Maar dat is er nooit van gekomen. Ook in 2018 staat opnieuw in het nieuwe coalitieprogramma dat er in twee wijken gestart gaat worden met burgerbegrotingen. Opnieuw leek dit te smoren in een papieren ambitie. Totdat twee politieke partijen in november 2020 een motie indienen om toch echt met een burgerbegroting te starten. De wethouder heeft daarop toegezegd met een burgerbegroting in Deventer te starten. Initiatiefneemster Jantine Sijbring: “Neem een wijk en een dorp is ons advies en voer die pilots volgend jaar uit. De rest van de gemeenteraad is nog huiverig en schoorvoetend en ziet allerlei beren op de weg. Maar de PvdA is ervan overtuigd dat ook zij enthousiast zullen worden als ze eenmaal de eerste resultaten hebben gezien. Ons motto is dat we gebruik moeten maken van de kennis van bewoners. Dat leidt tot betere keuzes.” Voor 1 maart 2021 moet er een plan liggen hoe Deventer dat vorm gaat geven, en in welke wijken of dorpen.

In de Haarlemse wijk Schalkwijk is een volledige online buurtbegroting gestart. En hoe!? In no time waren er bijna 100 ideeën en voorstellen. 70 daarvan zijn door wijkbewoners beschouwd als ‘geliked’. Deze plannen gaan dan ook door naar de volgende ronde. Uiteindelijk beslissen de wijkbewoners hoe ze samen €70.000 gaan verdelen. De gemeente heeft bij de start bepaald dat de plannen over de thema’s moeten gaan: elkaar ontmoeten, op straat en groen, duurzaamheid. En kijk eens wat een variatie aan ideeën dat oplevert: https://schalkwijkaanzet.nl/plannen De wijkbegroting in Schalkwijk wordt als experiment twee keer uitgevoerd. Daarna beslist de gemeenteraad van Haarlem of ze deze manier van invloed uitoefenen ook in andere wijken gaat invoeren. Een introductie van Schalkwijk aan Zet op film:

© Pexels Vanwege de impact van de corona en het aanstaande economische reces, hebben steden als Amsterdam de manieren waarop ze hun overheidsbudget voor de komende jaren verdelen, herbekeken. Deze noodzakelijke stappen hebben directe gevolgen voor het leven en de leefomgeving van burgers, terwijl ze hen vaak uitsluiten van deelname aan het besluitvormingsproces. Volg op 9 oktober om 16u de livecast via deze link. Wat zou er gebeuren als we in plaats daarvan de burgers de leiding geven om de nodige oplossingen te vinden voor onze huidige uitdagingen? Welke mogelijkheden en uitdagingen ontstaan, nu burgers tijdens lockdown meer verbonden zijn met hun buurt? Wat kunnen democratische instrumenten en processen zoals participatieve budgettering steden bieden, juist in deze tijden van economische schaarste? Volg onze speciale livecast met verschillende internationale sleutelspelers op het gebied van budgetparticipatie op 9 oktober om 16u. Volg op 9 oktober om 16u de livecast via deze link. Bron: https://dezwijger.nl/programma/budgeting-the-crisis

Op 9 oktober 2020 treffen zes grote steden uit Vlaanderen en Nederland elkaar online voor een Masterclass ‘Burgerbegrotingen in grote steden’. De deelnemers leveren stuk voor stuk pionierswerk met burgerbegrotingen. De Vlaamse en Nederlandse steden zijn: Amsterdam, Antwerpen, Brussel, Den Haag, Gent en Groningen. We starten om 14u met een welkomstwoord en daarna gaan we in drie werkgroepen (breakout rooms) aan de slag, gegroepeerd rond een burgerbegrotingsthema: Kwaliteit van het gesprek: de deliberatie Open keuzes of getrapt kiezen? Diversiteit en bereik Na een online pauze gaan we om 15u10 weer verder met een tweede ronde thema’s. Dit keer gaat het om onderwerpen die door jullie zijn aangereikt bij de opgave voor deze Masterclass. Dat zijn geworden: Hoe laat je inwoners mee bouwen aan een proces van burgerbegroting? De macht van het getal: hoe omgaan met verschillende mobilisatiekracht? De relatie overheid – inwoners: van project indienen tot uitvoering We zullen in alle werkgroepen starten met een korte aftrap: wat is het onderwerp, hoe kun je er naar kijken in het kader van burgerbegrotingen. Vervolgens vragen we aan de zes steden om in 1 minuut aan te geven hoe het wel -of juist niet- werkt in hun stad. Daarna gaan we samen op zoek naar de werkzame bestanddelen, de expert-aanbevelingen die de zes steden kunnen geven.   Om 15u45 sluiten we ons deel af met een finale terugblik. En om 16u stoppen we. Daarna gaat het denken en praten over burgerbegroting in grote steden gewoon verder met een livecast in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam. Nog een uur lang gesprek met burgerbegrotingspioniers uit Duitsland, de Oekraïne en Portugal. Je kunt meedoen via Livecast of Zoom. Meld je aan. Ziehttps://dezwijger.nl/programma/budgeting-the-crisis Na afloop van deze Masterclass kan je op deze website een inhoudelijk verslag met belangrijkste learnings terugvinden. De masterclass is een initiatief van Tree company, The Democratic Society, De Wakkere Burger vzw, KU Leuven, Rode Wouw, Ontwikkeltraject Democratisch begroten en Radboud Universiteit.

Het district Antwerpen heeft als enige district al jarenlang een burgerbegroting: het district betrekt zijn burgers al sinds 2014 voor het opstellen van 10% van het budget. Inwoners beslissen zo in 2020 van A tot Z mee over 1,4 miljoen euro! Het proces volgt jaarlijks 4 fases: Vastleggen van thema’s Toekennen van budget per thema Voorstellen van projecten Projecten verkiezen Het online experiment kadert in fase 4. Nieuwsgierig naar hoe de eerste 3 fases verlopen? Lees dan zeker https://treecompany.be/projecten/burgerbegroting-district-antwerpen/. Het nieuwe normaal Fase 4 bestond de voorbije jaren uit een online stemming op het Bpart participatieplatform, gecombineerd met een live debat tijdens het burgerbegrotingsfestival. In 2019 woonden ongeveer 1.000 burgers dit festival bij! Zo’n festival organiseren was niet realistisch in september 2020, door de gevolgen van de corona-crisis. Dus gingen we creatief aan de slag. Is het mogelijk om het festival online op te kunnen vangen? Kunnen we zo ook op een deliberatieve manier tot een selectie van projecten komen? Online kamers Om de focus te behouden werd gekozen om één thema onder de loep te nemen tijdens het experiment: het thema “meer sociaal contact”. We kozen er ook voor de deelnemers zich te laten voorbereiden, door zich in te lezen in de voorgestelde projecten binnen het thema. Zo konden we de online live sessie beperken in duurtijd: het offline festival neemt immers enkele uren in beslag. Zo lang kan je de aandacht niet vragen van deelnemers aan een online sessie. Bij de aanvang van de live sessie verwelkomde een moderator de deelnemers en verdeelde hen in 3 online kamers. We maakten hiervoor gebruik van de “break-out rooms” van de videoconferencing tool “Zoom”. Begeleid door een moderator verkenden de deelnemers de projecten nog eens kort, waarna ze doorgingen naar de beslissingsronde. Online delibiratie Tijdens het debat kreeg elke deelnemer 5 fiches in een eigen kleur. De moderator plaatste, op instructies van de deelnemers, de fiches op de projecten van hun voorkeur. Een project werd pas gekozen wanneer elke deelnemer van de groep er een fiche op legde. Om de discussie te starten, plaatste elke deelnemer een fiche op de voor hem of haar twee belangrijkste projecten. Zo werd meteen duidelijk welke projecten door meerdere personen gesteund werden, en welke (nog) niet. Vervolgens ging de discussie en het overleg van start. Welke projecten hebben bijna alle kleuren? Dewelke hebben nog geen fiches en kunnen geschrapt worden? Welke projecten hebben geen fiches maar moeten toch gerealiseerd worden? Na een klein uurtje in de eigen online kamer, werd in alle groepen consensus gevonden: iedere groep verkoos in samenspraak 5 projecten! Uiteraard waren de groepen nieuwsgierig naar de keuze van de anderen. Alle deelnemers kwamen terug samen in de “plenaire ruimte”, waar de resultaten overlopen werden. Verschillende projecten werden 2 maal aangeduid, 1 project werd zelfs door alle groepen gekozen! Wordt vervolgd... (?) We kijken samen met de deelnemers terug op een geslaagd experiment. Met de learnings uit dit experiment gaan we aan de slag om zo eventueel een online burgerbegrotingsfestival te organiseren. Als het van de deelnemers afhangt, mag dit er zeker komen! Zeer efficiënt en coronaproof :)  Ik heb nu anders gestemd dan ik alleen thuis gestemd had. Dit is veel beter! Knappe ervaring Resultaat De resultaten zijn gekend! Heel wat inwoners lieten online hun stem horen: maar liefst 5.851 inwoners brachten samen 28.028 geldige stemmen uit. Zo kozen ze samen 95 projecten die volgend jaar zullen worden uitgevoerd. Benieuwd naar welke projecten verkozen werden? Bekijk ze hier! Het was leuk dat we zo dicht bij het originele concept konden blijven. Omdat je als moderator de fiches verschuift, komt de dynamiek van het gesprek veel meer op ons te liggen - terwijl we fysiek eerder op een afstand blijven. maar het biedt zeker mogelijkheden voor de toekomst! - Inge Van Nieuwenhuyze Bedankt voor de voorbereiding en ondersteuning. Zelf vond ik het heel vlotjes verlopen terwijl ik dat niet verwachtte. De rol van de moderator is wel veel actiever dan anders maar verder vond ik het best leuk en de deelnemers in mijn groepje waren eveneens enthousiast. - Franky De Prins  

Orcamento Participativo is de naam van het model voor bewonersbudget in het Braziliaanse Porto Alegre. Het is het beroemdste model ter wereld. Vanaf 1989 wordt er in Porto Alegre met een participatieve begroting gewerkt. Een methode voor het jaarlijks inrichten van de gemeentebegroting op basis van prioriteiten van de bewoners. Met meer dan 25000 deelnemende burgers per jaar kun je spreken van een groot succes. In vele honderden gemeenten in de wereld wordt vanaf de jaren ’90 van de vorige eeuw een Porto Alegre-variant uitgevoerd. Doordat Porto Alegre 1,4 miljoen inwoners kent is directe democratie wel erg moeilijk. Men heeft een vorm van getrapte directe democratie bedacht, om zo de stadsbegroting te kunnen inrichten. Het is vooral de burgemeester en zijn staf die deze methode propageren en het als belangrijk instrument inzetten als antwoord op het enorme geldgat dat er was om de meest minimale dienstverlening eerlijk over de stad te verdelen. De methode loopt stapsgewijs, en het hele jaar door en kenmerkt zich door veel bewonersmobilisatie, wijkdiscussies en financiële planningsvoorstellen. Om een en ander te stroomlijnen is de stad in 16 districten verdeeld en zijn er ook 5 onderwerpen die als stadsbreed thema worden gebudgetteerd. Het begint in maart met de voorbereidingsbijeenkomsten in straten en buurten. Bewoners geven aan welke initiatieven en projecten ze nodig achten. Vervolgens worden er begrotingsprioriteiten gesteld in wijken. Deze worden verwerkt tot een stedelijke begroting. Ondertussen worden in de buurten van de stad allerlei investeringsvoorstellen gemaakt die in lijn liggen met de eerder gekozen begrotingsprioriteiten van het district. Een raad voor Participatieve Begroting (46 bewoners uit de districten) stelt een stedelijk begrotingskader voor en investeringsplannen. Deze worden weer in de wijken, buurten en straten besproken en bijgesteld. In september stelt de gemeenteraad het begrotingskader vast en november stelt de Raad voor Participatieve Begroting de begroting voor het komend jaar vast. Alle stappen in de methoden zijn veel diverser dan hier geschetst en zeer planmatig op elkaar afgestemd, de discussies zijn breed maar worden naar steeds naar een eindpunt gebracht omdat het geld verdeeld moet worden. En het proces kent veel verdelingscriteria en bijbehorende werkvormen gebaseerd op wijkprioriteiten, kwaliteit van bestaande diensten en inwoneraantal. Het hele proces wordt geleid vanuit 2 organisaties: GAPLAN is het planningsorgaan voor stadsontwikkeling en CRC die zich richt op het versterken van de relaties met burgers. Daarnaast zijn er nog districtscentra met medewerkers die als wijkmanagers de participatie  in wijken moeten stimuleren. In werkelijkheid gaat het om ‘slechts’ 18-20% van de gemeentebegroting. In diezelfde werkelijkheid heeft het geleid een verschuiving van investeringen van de rijkere wijken naar de armere wijken. Er is meer gerealiseerd in basale diensten (wegen, waterleiding, scholen, crèches). Een 80% bewonerstevredenheid over de aanpak is erg hoog. Link naar het project.

Toen de stad Reykjavik Participatory Budgeting introduceerde, was het een poging om politiek anders te doen: burgers de reële macht geven om dingen in hun buurt te veranderen en ervoor zorgen dat participatie geen moeilijke opdracht is, maar iets gemakkelijks en leuk. Ongeveer 6% van het investeringsbudget van € 3,5 miljoen van de gemeente Reykjavik is elk jaar voorwerp van de burgerbegroting. Dit is verdeeld over de 10 districten van de stad. Het is voornamelijk een online proces waarbij offline activiteiten worden gebruikt voor het genereren van online ideeën. Deelnemers dienen op een online platform ideeën in over hoe een van de tien buurten van de stad kan worden verbeterd. Dit proces is bewust laagdrempelig gehouden. Ze moeten zich alleen registreren met e-mailadres en worden vervolgens gevraagd om een korte beschrijving, een afbeelding en om op een kaart te klikken om de locatie van hun voorstel te delen. U kunt ook reageren op ideeën van anderen en punten geven voor of tegen het voorstel. Na de voltooiing van deze fase beoordeelt de administratie van de stad hoeveel ze gaan kosten. Ideeën die buiten het bestek van het proces vallen, worden afgewezen. Waar ideeën niet worden overgenomen, worden deelnemers per e-mail gestuurd om hen te vertellen waarom. Kiezers hebben de kans om te kiezen in welke van de tien districten ze zullen stemmen, en vervolgens beslissen ze aan welke projecten ze denken dat het budget van hun district moet worden besteed. Om hun stem uit te brengen, verdelen bewoners het beschikbare budget over hun favoriete projecten. Dit stimuleert mensen om na te denken over afwegingen en de beste waar voor hun geld te krijgen maar de bedoeling is ook dat het een leuke manier is om te stemmen. Bovendien kunnen kiezers kunnen ook één project als hun favoriet selecteren en daaraan het dubbele aantal stemmen geven. Erg groot bereik In Reykjavik heeft het jaarlijkse PB-proces de deelname van ongeveer 12,5% van de stadsbevolking kunnen aantrekken. Er kunnen enkele oorzaken worden aangeduid die aan de grondlag liggen van dit grote bereik: Reykjavik heeft heel veel geïnvesteerd in een promotiecampagne. Ze hebben gebruik gemaakt van professionele marketingbedrijven en een multi-channel marketingcampagne om mensen bewust te maken van het burgerbegrotingproces. Dit omvatte Google- en Facebook-advertenties en spotjes op radio en tv. Ook zijn bekende comedians zijn ingehuurd als het gezicht van het proces. Een tweede factor is de grote zichtbaarheid van offline momenten. Via tablets worden op plekken als scholen, bejaardetehuizen en winkelcentra, mensen actief aangespoord om deel te nemen aan de burgerbegroting. Een laatste verklaring is de duidelijke keuze voor laagdrempeligheid. Zowel in het proces van het indienen van de projecten als het stemmen staat de laagdrempeligheid voorop. Dit betekent dat er de keuze is gemaakt om relatief weinig info mee te geven op het platform. De burgerbegroting van Reykjavik is bezig aan zijn achtste jaargang en heeft zich ondertussen ook verspreid naar kleinere gemeenten in IJsland. Link naar het project.

Het Bredase idee van een burgerbegroting is een ‘next level’ geworden van de oorspronkelijke vraag van de gemeenteraad om de begroting te flexibiliseren. Het bouwen van een proces van burgerbegroting is gedaan met zoveel mogelijk mensen uit de stad. Meet Ups en een Bouwteam van inwoners en raadsleden aangevuld met een ambtenaar hebben dit gedaan in een bouwperiode van 6 maand. Het leidt tot enorme nieuwsgierigheid en betrokkenheid van bewoners bij de belofte van een burgerbegroting. En de brede deelname zorgt voor creativiteit. "Democratie en er samen uit komen is weer leuk”, aldus een bewoner. Er is geoefend in twee wijken, Prinsenbeek en Princehage.De goede resultaten en de hoge betrokkenheid van de raad en inwoners zorgt er voor dat raad in september 2016 besloten heeft de burgerbegroting over de hele stad te willen invoeren. Het oefenen werd een vorm van ‘droog oefenen’ omdat het budget per wijk, het eerste werkjaar, niet inzichtelijk gemaakt kon worden. Dat weerhield inwoners niet om massaal mee te doen. 10% van de bevolking van Prinsenbeek deed mee in gesprekken. In de twee wijken hebben inwoners de procesregie meer en meer over genomen van de gemeente. Dat leidde in Prinsenbeek tot het door bewoners ontwerpen van een Breda Begrootspel. De gemeente en bewoners in de twee pilotwijken zijn samen in werkgroepen aan de slag met de gekozen onderwerpen. Zoals ‘samen oud worden’ en het marktplein van Prinsenbeek. Beiden partijen zoeken en schuiven nu met financiële ruimte.  Vijf lessen uit Breda  1 Lokale innovators in the lead  Vanaf het begin lokale innovators en hun netwerken aanspreken dan bereik je veel meer inwoners. Het principe van via een olievlek te werk gaan en zoveel mogelijk mensen bereiken. De kerngroep van Prinsenbeek Begroot wilde graag een laagdrempelige werkvorm waarbij iedereen de mogelijkheid heeft om mee te denken op dezelfde manier. Hier is de Bredase koerskaart uit ontstaan. Een kaart die binnen 2 uur inwoners in dialoog laat gaan over waar ze trots op zijn, wat ze graag anders zouden willen zien en zijn deze voorbeelden uiteindelijk gaan uitwerken tot een top 3 met voorstellen. Binnen het netwerk zijn ambassadeurs nodig met een bepaalde profiel die dit begeleiden.  2 Energiek proces  Zorg dat het democratische proces voldoende fun, spelen en interactie in zich heeft. Dat maakt mensen enthousiast om invloed te willen uitoefenen op een deel van de gemeentelijke begroting. Het ‘fun-element’ wordt ook door inwoners als belangrijke voorwaarde ervaren om mee te willen doen.  3 Budgetruimte kennen  Het kennen van de gemeentelijke begrotingsruimte voor je wijk is van belang voor bewoners. Het maakt duidelijkheid en waar flexibele en begrensde ruimte zit voor keuzes. De gemeente heeft dat niet willen geven om beperkingen in termen van denken in geld te voorkomen. Maar dat maakt ook dat een burgerbegroting al snel een éénjarige variant van een wijkvisie kan worden.  4 Kennis van buiten naar binnen  De sleutel van een burgerbegroting is dat bewoners budgetkeuzes maken. Dus ook onderwerpen moeten laten vallen. Dat valt nogal eens tegen omdat niet alle bewoners de consequenties kunnen overzien. Een burgerbegroting is dus niet een met hoge hekken afgeschermd proces van bewoners. Professionele kennis en deskundigheid is nodig bij dit keuzeproces.  5 Start met trots en ambities  Het gaat in de Bredase wijken verder dan de alledaagse woonomgevingszaken. Ook voorstellen over de lokale organisatie van de zorg, energie neutrale initiatieven, stimuleringsprogramma’s voor lokale ondernemers en bijvoorbeeld de Prinsenleenbank als fonds voor starters, etc. Door het proces met inwoners niet te starten met vragen over behoeften of vragen naar initiatieven, maar door te beginnen met trots ambities en eigen talent komen er andere, vaak wat maatschappelijk grotere onderwerpen in beeld. Link naar het project.

Sinds 2014 organiseert het district Antwerpen jaarlijks een burgerbegroting. De inwoners van het district mogen autonoom beslissen over 10 procent van de totale begroting, wat in 2019 neerkwam op 1,4 miljoen euro. Sinds 2018 functioneert het participatieplatform Bpart als centraal kanaal om burgers ook online te informeren en te betrekken. De burgerbegroting van district Antwerpen is een burgerbegroting in fases. In een eerste fase kiezen de deelnemers welke thema's ze belangrijk vinden voor het district en welk thema welk deel van het budget krijgt. Dit gebeurt via offline startmomenten en “districtsforums”. De vastgelegde budgetten worden zo ingeschreven in de begroting. In een volgende fase kunnen inwoners projecten indienen voor de concrete besteding van dit budget. Via het online participatieplatform Bpart dienen burgers voorstellen in die ze koppelen aan één van de thema’s en een bepaald budget. Het district controleert daarna de voorstellen op basis van transparante criteria op o.a. haalbaarheid. Het zijn ook weer de bewoners die vervolgens in de laatste fase bepalen welke projecten worden effectief worden uitgevoerd, via een combinatie van online stemmen (sinds 2018) en het offline “burgerbegrotingsfestival”. Alle geselecteerde projecten worden nadien uitgevoerd binnen de tijd van één jaar! Het voorbeeldtraject groeide de afgelopen jaren uit van een kleinschalig initiatief tot een volwaardige budgetparticipatie. Via het slim inzetten van on- en offline kanalen en verschillende participatietechnieken creëert het district Antwerpen betrokkenheid bij en draagvlak voor de lokale begroting. Link naar het project.

De gemeente Duiven (25.000 inwoners) is op de experimenteertoer. Ze zoeken antwoorden op actuele vragen rond de nieuwe verhoudingen burger-overheid. Daarom start ze in 2019 twee experimenten met burgerbegroting. Eén is inmiddels afgerond, een burgerbegroting in ‘klassieke’ zin. Voor zover je kunt spreken over klassiek. Met inwoners die agenderend zijn, zelf initiatieven aanleveren en daar zelf keuzes in maken. Dit na een stevige deliberatie. Een extraatje in de Duivense aanpak is dat inwoners de helft van het budget moeten vrij maken uit de bestaande begroting van de gemeente. Dus niet alleen geld verdelen, maar ook schrappen in een menu van plm. voorgestelde 15 posten. En dat lijkt makkelijker dan het is. Omdat het een experiment was heeft Duiven ook geëxperimenteerd met het werven van inwoners, dat hebben ze gedaan via zogenaamde Tiny Talks, dus gewoon gesprekjes aangaan op straat met bewoners. Het leverde een hoge respons op. Het methodische proces van de burgerbegroting is door een werkgroep van voornamelijk inwoners opgesteld. Hiervoor hebben ze eerst geoefend met vormen uit Antwerpen, Breda, Geffen en Cuijk. En minstens zo interessant is dat het hele proces uitvoerig is onderzocht door de Radboud Universiteit en de KU Leuven. Daaruit bleek dat het vertrouwen in de Duivense democratie bij de deelnemers gestegen is van 6,1 naar 7,2 op 10. Maar ook de niet-deelnemers werden bevraagd: 67% van de Duivenaren die thuis zijn gebleven, kunnen zich vinden in de uitkomsten van de burgerbegroting. In de tweede helft van 2019 wordt het tweede experiment in Duiven gestart, nu door te vertrekken vanuit de inrichting van de gemeentebegroting, door inwoners invloed en geld te geven om die te kunnen wijzigen.

De wijk Emmerhout (7000 inwoners) heeft zich erg laten inspireren door de werkwijze van Antwerpen. In ruim twee maanden hebben inwoners alle fasen doorlopen (agendering, delibereren, prioriteiten en kiezen). Dat is het dynamische Drentse verhaal van voor de schermen. Achter de schermen heeft de gemeente Emmen inzichtelijk gemaakt welke budgetten zij jaarlijks vrij maakt voor haar dienstverlening in Emmerhout. En beoordeeld in welke mate dat vrij inzetbaar is voor de burgerbegroting en voor welke onderwerpen op een andere manier bewonersinvloed kan of moet worden georganiseerd. Zoals meer invloed bij aanvragen en gunning door gemeente. Daarnaast heeft de woningcorporatie ook aangegeven geld in te willen zetten: vrij geld en beïnvloedbaar geld.Bij de start in Emmerhout is zo al duidelijk dat het bedrag voor de burgerbegroting € 180.000 is voor twee jaar.Het proces met de wijk en de keuzes voor werkvormen en communicatie is onder regie van, en uitgevoerd, door een groep bewoners. Gemeente, Woningcorporatie Lefier en Bewonersbedrijf Op Eigen Houtje waren als partners in het netwerk van Emmerhout sterk betrokken. Na het eerste jaar met een grote opkomst op de keuzebijeenkomst (meer dan 100 inwoners), was het tweede jaar helemaal bijzonder. Er kwamen meer dan 300 inwoners om mee te praten. Reden om de avond uit te stellen en te zoeken naar een grote zaal, waar ieder in kon. Drie lessen uit Emmen: 1 Bewoners eigenaar procesDe burgerbegroting in Emmerhout is een proces in handen van wijkbewoners. De wijkvereniging is de initiator en heeft een groepje van 5 bewoners gevonden als de bouwers en aanjagers van het proces. Ze hebben het proces uitgezet in de wijk, bewoners aangesproken, extra bijeenkomsten georganiseerd. Rondom dit bewonersproces heeft de gemeente en de woningcorporatie zich georganiseerd. 2 SamenwerkingDe onderwerpen en plannen van inwoners hoeven niet alleen een plek te vinden onder het afdakje burgerbegroting. Gemeente en woningcorporatie overleggen met bewoners hoe ze het met bestaande middelen of plannen kan oppakken. Daarmee wordt een burgerbegrotingsproces vooral een samenwerkingsproces voor de bewonersagenda, met bewoners als bepalende partij. 3 Budget inzichtelijk en toegankelijk gemaaktDe gemeente Emmen heeft er hard aan gewerkt inzichtelijk te maken hoeveel geld ze in de wijk investeert bij alle gemeentelijke taken. Dat is bijna een onmogelijke opdracht. Maar ze heeft zich er in vast gebeten en zo duidelijk weten te maken welke posten er minimaal voor Emmerhout zijn vrij gemaakt. Dat maakt praten over het schuiven met budgetten inzichtelijker. Je hebt het ergens over! En maakt voor bewoners ook duidelijk waar ze het wel of niet over kunnen hebben. Zo hebben bewoners van Emmerhout aangegeven dat ze niet willen gaan over de verdeling van mantelzorgcomplimenten en dat geld (€ 27000) weer ‘teruggegeven’ aan de gemeente. Link naar het project.

Inleiding Een burgerbegroting kan een veelheid aan doelen dienen. Het kan gaan om het democratische proces en de verhouding overheid en burgers versoepelen. Het kan ook gaan om de vragen van burgers beter te kennen en als antwoord daarop een beter dienstverleningsaanbod doen. En het kan gaan om het versterken van gemeenschapsvorming, van eigenaarschap. Hanne Bastiaensen en Joop Hofman begonnen op 1 oktober in de ochtend al met de doelscheidingen. In dit verhaal gaat het om dat laatste doel, burgerbegroting als versterker van de gemeenschap. Belangrijk hier is dat een burgerbegroting vooral werkt vanuit een visie van eigenaarschap. Bewoners kunnen zich opstellen als (mentaal) eigenaar van hun eigen gemeenschap, van de processen die er  gaande zijn, de projecten die er lopen, van relaties tussen mensen, van voorzieningen, van dagelijkse kleine praktijken tot en met de grote investeringsplannen. Een ambitieuze gedachte. En net dat is het verhaal onder ‘de commons’: een samenwerking én democratie van de betrokken burgers zelf. Geen zelf- maar samenredzaamheid. De Nederlandse Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling heeft het daarbij over een  repertoirewisseling voor de overheid:  “Stimulering van eigen verantwoordelijkheid door de overheid is dan ook vaak problematisch. Eigen verantwoordelijkheid van burgers als kernwaarde vraagt vooral om een repertoirewisseling van de overheid. Leidende voor die omschakeling zijn de volgende uitgangspunten: Eigen verantwoordelijkheid betekent dat het primaat ligt bij de burger en zijn verbanden. De burger beslist, samen met andere burgers, wat hij privaat wil regelen en waarvoor hij publieke arrangementen prefereert, al dan niet opgezet en gefinancierd door de staat. Een burger die beslissingsmacht en beschikkingsmacht heeft, vraagt om een pluricentrisch perspectief op macht en gezag. Legitimiteit is dan gelegen in een stelsel van ‘checks and balances’, van macht en tegenmacht en niet in het probleemoplossend vermogen van een unicentrisch politiek systeem. Eigen verantwoordelijkheid kan niet worden ingekaderd door allerlei gewenste uitkomsten. Het is beter te koersen op het vermijden van onaanvaardbare uitkomsten.” Laat nu net de burgerbegroting het perfecte instrument zijn om die repertoirewisseling waar te maken. Lokaal eigenaarschap Een logisch gevolg van eigenaarschap is autonoom keuzes kunnen maken. Bij zowel de gemeente als de inwoner is er sprake van een verandering in bewustzijn van publiek eigenaarschap.  De samenleving, en zeker bepaalde onderdelen er van, is meer en meer ‘van de bewoners’. Inwoners gaan zelf ook anders om met collectieve zaken: er is meer sturing, er zijn meer initiatieven en verantwoordelijkheden die lokaal worden georganiseerd. We noemen het ‘lokale logica’. Lokaal eigenaarschap zorgt er voor dat ideeën passend zijn voor specifieke situaties. Bovendien kunnen ze net gerealiseerd worden omdat dé gemeenschap niet afhankelijk is van centrale beleidskeuzes of de vier- jaarlijkse verkiezingsuitslag. Een burgerbegroting maakt het mogelijk dat gemeenschappen het gesprek met zichzelf aangaan en er buiten zichzelf treden. Daardoor kunnen ze autonome keuzes en oplossingen maken voor collectieve vragen. Het geeft bewoners ruimte om te komen tot eigen keuzes en de regie over de eigen leefwereld. Hier zijn eigenaarschap en zelfbeschikking belangrijke concepten. Een burgerbegroting heeft een hoge democratische waarde door het proces van afwegen en door de transparantie. Daardoor versterkt het de legitimatie van het representatieve democratische systeem die dit mogelijk maakt (zie de repertoirewisseling van Raad Maatschappelijke Ontwikkeling) en die van de maatschappelijke democratische processen in de wijk/dorpssamenleving. Hoe We geven een specifieke case mee. Bewoners in dorpen en wijken van Oldebroek zijn verantwoordelijk voor een goede uitvoering van hun burgerbegroting en zijn tevens eigenaar van het keuzeproces binnen de burgerbegroting. Uit de evaluatie van de eerste periode[1] blijkt dat er een enorme toename is in ‘eigenaarsgevoel’, de relatie dorp-overheid verheldert en verbetert en de kwaliteit van de oplossingen zijn sterk gestegen. Ze klommen van beheerniveau C naar B en deels A. Het gaat hierbij om het sterker maken van een lokale gemeenschap. Wat goed is, nodig is of sterker kan, hoort bij de vrije agendering van die gemeenschap. De bewoners bepalen welke onderwerpen er toe doen en welke combinaties van onderwerpen logisch zijn. Bewoners moeten niet alleen over spelende onderwerpen praten, maar keuzes kunnen en durven maken. Ze gaan in gesprek met elkaar over de gevolgen van het niet realiseren van bepaalde projecten. Zo kozen de inwoners van Geffen tussen drie plannen voor trottoirverbetering en bomenbehoud met als leidende vragen: wat levert dit plan Geffen op en wat zijn de gevolgen als we het niet doen? Inwoners geven niet alleen de onderwerpen aan waar ze op willen investeren. Ze komen ook met bijpassende eigen oplossingen. Zo beheert de wielervereniging in Oldebroek nu het groen in het dorp. In Antwerpen zijn ‘t Loo en zijn verenigingen, buurtbewoners en kinderen van de stad een mooiere plek aan het maken. Ze gaan met een kunstenaar op zoek naar lelijke plekken in de wijk, die ze vervolgens samen bekleden met kleurrijke mozaïektegels Het geeft inwoners de ruimte om af te wijken van brede beleidskeuzes en zich te richten op de keuzes van hun gemeenschap. Ze geven aan welke onderwerpen voor hun gemeenschap er minder toe doen, waar ze al eigen oplossingen voor hebben, of waar de grote toekomstige vragen voor hun wijk liggen. Inwoners zijn hiermee minder afhankelijk van geldpotjes die over zijn of juist vol zitten. Een burgerbegroting kan het beleid bijstellen. In de meeste burgerbegrotingen wordt er gewerkt met laagdrempelige, kleinschalige werkvormen om de grote groepsgesprekken verder te brengen. Dat zorgt er voor dat gesprekken als uitnodigend worden ervaren (je wilt iets van de ander weten, je bent geïnteresseerd in zijn of haar verhaal), gelijkwaardig zijn, meningsvormend (“je scherpt aan”),… Gaandeweg kom je tot een besluit. Daardoor wordt er niet langs elkaar gepraat maar kom je samen tot realiseerbare ideeën. Inwoners bepalen wat de projecten en het werk zijn, en wie het zal uitvoeren. Soms zal dat via zelfbeheer zijn, zoals de Bee Highway in Emmerhout of de huiskamer in Geffen. In andere gevallen besteden bewoners het uit, zoals Oldebroek doet bij het groenbeheer. Bij nog anderen doet een nieuwe partij het, zoals ZZPers in Emmen of het bewonersbedrijf in de wijk. Burgerbegroting als instrument voor eigenaarschap in wijken geldt niet alleen als een recht op zelfbeschikking maar ook omdat het daarmee zijn eigen motoren voor ontwikkeling kan aanspreken. Kiezen binnen de agenda van de overheid is het ontkennen van de autonomie en mislopen van de motoren van de gemeenschap. Deze vorm van burgerbegroting is primair een vorm van netwerkversterking van vitale relaties in de lokale gemeenschap. Instrument voor lokale gemeenschapsvorming Op zijn scherpst gedefinieerd is een burgerbegroting vooral een instrument voor lokale gemeenschapsvorming -en ontwikkeling. De autonomie en kracht van een gemeenschap staat hierbij voorop en wordt niet ingekaderd in bestuurlijke opvattingen. Overheidsbeleid maakt gemeenschapskeuzes mogelijk. Een burgerbegroting sterkt de banden in de samenleving en doet een beroep op het vermogen van de samenleving. Het werkt aan de democratie van de lokale gemeenschap, en daarop volgend die van de gemeente. Het investeert in het versterken van burger-burgerrelatie en verheldert de relatie burger-overheid. Daarmee werkt het aan vitale lokale netwerken, partnerships en nieuwe organisaties voor collectieve acties waarin inwoners leidend zijn. De raad heeft in het systeem van de representatieve democratie de rol van systeemverantwoordelijke voor de lokale democratie en kan zo vorm geven aan de lokale democratie van de toekomst. Ze stelt dan vragen als: “zijn alle deelbelangen aan de orde geweest; kunnen we legitiem tegen elkaar afwegen; is het publieke geld in handen van het publiek?” Een burgerbegroting is het nieuwe balanceren tussen de pluspunten van de stabiliteit van de representatieve democratie en die van innovatie en ontwikkelingsdrang van de participatieve democratie. http://democraticchallenge.nl/wp-content/uploads/2016/02/Evaluatie-Pilot-Burgerbegroting-Oldebroek-december-2015.pdf

Op 1 oktober 2019 organiseerde De Wakkere Burger samen met Tree company, KU Leuven, Radboud Universiteit Nijmegen, The Democratic Society, Rode Wouw en het Ontwikkeltraject Democratisch Begroten een trefdag rond burgerbegrotingen. Een zestigtal lokale beleidsmakers, middenvelders en actieve burgers uit België en Nederland verzamelden in Antwerpen om inspiratie op te doen en ervaringen uit te wisselen over burgerbegrotingen. Tijdens de informatieve sessies, internationale praktijkvoorbeelden en interactieve workshops werden veel vragen gesteld, waaronder ook: waarom en hoe organiseer je een burgerbegroting online? Als experten online participatie, ondersteunen we bij Tree company overheden bij het opzetten van participatieprojecten. We maken daarbij het liefst combinaties van online en offline methodes. Op basis van de introductie die Michiel Nuytemans gaf op de studiedag, geven we in dit verslag graag de belangrijkste principes mee wanneer je aan een (online en offline) burgerbegroting begint. Bezint eer ge begint Lokale besturen die willen starten met een burgerbegroting, denken er best eerst over na welke doelstelling(en) ze willen bereiken. Dat was zo ongeveer de eerste – en meteen een cruciale – les die aanwezigen op de trefdag mee kregen. Het zijn die doelstellingen die bepalen hoe het traject van de burgerbegroting er uit ziet. Je geeft het traject vervolgens op maat vorm. De juiste combinatie van online en offline tools inzetten is daarbij essentieel. Online – offline : een winnende combinatie In alle burgerbegrotingen is het essentieel om offline en online methodieken te combineren. Een burgerbegroting die zich enkel offline of online afspeelt, sluit immers een vrij grote groep inwoners bij voorbaat uit. Er is nog steeds een bepaalde groep mensen die digitaal niet zo beslagen zijn, en voor wie het een te grote stap is om online een project in te dienen of om op een project te stemmen. Aan de andere kant is het niet evident om naar een offline inwonersavond te gaan in het drukke leven van veel burgers. De burger wordt ook overvraagd door allerlei overheden om hun input te geven op allerlei beleid. Een burger kan niet elke avond naar een participatief event gaan. In Leith (Edinburgh, Schotland) besloten ze bijvoorbeeld om de ‘Offline voting day’ te combineren met online stemmen. Hierdoor konden ze het aantal stemmen bijna verdubbelen: van 1300 naar 2500. In Antwerpen bereikten eerst live enkele honderden burgers om op projecten te stemmen, maar door de inzet van ons online platform stemden dit jaar meer dan 3500 burgers mee. Naast het feit dat je met de twee methodieken een ander doelpubliek bereikt, zijn ze ook qua functie complementair aan elkaar. Mensen in levende lijve samenbrengen is een krachtige manier om dieper in te gaan op bepaalde kwesties. Door in dialoog/discussie te gaan met elkaar, ontstaat er vaak ook wederzijds begrip of wordt een bepaald voorstel ook kwalitatief sterker. Online tools daarentegen vragen kortere engagementen. Ze maken het daardoor mogelijk om (veel) meer mensen te bereiken. Jonge ouders kunnen hun project voor een burgerbegroting ’s avonds vanuit hun zetel indienen, nadat ze hun kinderen in bed hebben gelegd. Het komt er dus om verschillende vormen van engagement mogelijk te maken. Burgers kunnen dan in sommige trajecten gewoon op de hoogte blijven, bij andere 2 minuten nemen om te stemmen of 10 minuten om online een project in te dienen, een uurtje naar een infosessie komen of een halve dag mee projecten uitwerken. Zoals altijd kan je best het hele traject (met offline en online elementen) in één keer vormgeven. Zo kan er optimaal ingespeeld worden op de sterktes van de twee vormen van participatie. Anders dreigt het gevaar om online toch enkel te gebruiken als uitbreiding van de offline mogelijkheden, of om het alleen maar te gebruiken als manier om te stemmen bijvoorbeeld. Wat mogen de burgers (verwachten) ? Een aantal andere principes gelden voor alle participatie, elke burgerbegroting, maar worden vaak over het hoofd gezien. Transparantie is zo’n centraal principe. Het is daarbij essentieel om op voorhand uit te tekenen wat er zal gebeuren met de input van de burger. Ligt de eindbeslissing bij de burger? Weegt een stem online even zwaar door als een stem op een event? Dit zijn vragen die op voorhand moeten uitgeklaard worden. Helder communiceren over de impact zorgt dat je teleurstelling nadien vermijdt. Naast de impact, moeten ook de regels helder zijn van voor de start. Spelregels leiden ook altijd tot strategisch gedrag, net zoals wanneer je met je gezin een gezelschapsspel speelt. Start dus vanuit het gedrag dat je wil stimuleren, maar hou ze ook helder. Wil je burgers ook naar de ideeën van mede-burgers doen kijken? Beoog je eerder grote of kleine projecten? En als je mensen wil laten nadenken over de besteding van gemeentelijke middelen, is het ook interessant om te beginnen met te tonen waar het geld nu naartoe gaat. Een handig instrument daarvoor is Je Gemeente Telt (www.jegemeentetelt.be) dat Tree company met De Wakkere Burger realiseerde. Engagement in de webshop Een online platform voor een burgerbegroting kan je op een bepaalde manier ook vergelijken met een webshop. Net zoals een webshop wil dat je zoveel mogelijk in je winkelkarretje gooit, zo moet je als overheid burgers online zoveel mogelijk tot engagement kunnen aanzetten. Vanuit het online platform kan je ze vervolgens tot nog meer engagement aanzetten op live momenten. De eerste stappen op het online platform moeten dus heel laagdrempelig zijn. Van daaruit moet je die burgers verder binnentrekken in je proces. Concreet gaat het van enkel naar de projecten kijken, naar een eenvoudige stem uitbrengen voor een project, online een project ingeven, een avond mee ideeën uitwerken, … Kortom van een one-minute engagement naar een five-minutes engagement tot een halve-dag engagement. Vertrouwen komt te voet, maar gaat te paard… … zo zegt het spreekwoord. En dat blijkt ook het geval te zijn bij burgerbegrotingen en burgerparticipatieprojecten in het algemeen. Het gaat om vertrouwen in de twee richtingen. Beleidsmakers moeten vertrouwen leren hebben in de input en de keuzes van de burgers. Nu vrezen ze vaak dat het enkel zal gaan over de eigen stoeptegel. Andersom hanteren burgers vaak het mantra ‘eerst zien en dan geloven’ als het gaat over het delegeren van autoriteit en controle van de politici naar hen als burgers. “Uiteindelijk doen ze toch gewoon wat ze zelf willen”, is in die context een vaak gehoorde oneliner. Er is dus niets mis mee om geleidelijk te werken aan dat wederzijdse vertrouwen en het te laten groeien. Parallel aan het vertrouwen zal ook het bereik van de burgerbegroting uitbreiden. Een goed voorbeeld daarvan is de burgerbegroting van district Antwerpen. Jaar na jaar zijn er aanpassingen en verbeteringen gebeurd. Het wederzijds vertrouwen is sterk gegroeid. Je kan dus perfect kleiner starten en groeien doorheen de jaren. Beter dat dan verwachtingen te scheppen die je niet kan waarmaken. Start small, think big! Samenvattend: begin klein met een burgerbegroting vanuit je eigen doelstellingen. Maar zelfs klein zet je best in op: een goed ontworpen proces, transparante informatie over de regels en impact van de input en het gebruik van online en offline methodieken om burgers op maat en laagdrempelig te betrekken.

De gemeente Amsterdam heeft voor de collegeperiode 2018-2022 een ambitieuze agenda vastgesteld op het vlak van democratische vernieuwing. Er wordt gewerkt aan de versterking en de uitbreiding van buurtrechten, van buurtbudgetten en van zogenaamde commons. 750 Amsterdammers zijn door loting bepaald om in gesprek te gaan over de toekomst van de stad, in vijf stadsdelen zijn co-creatieplekken tot stand gekomen en in 2019 is er meer dan € 1 miljoen online participatief begroot. Op 28 november kwam, als vervolg op de eerste Trefdag van Burgerbegrotingen.eu waar Amsterdam ook al goed vertegenwoordigd was, een delegatie van 25 ambtenaren onder leiding van programmamanager Hettie Politiek naar Antwerpen voor een uitwisseling. In het ochtendprogramma stond de Burgerbegroting centraal. In het district Antwerpen ligt het accent meer op deliberatie, het in groepen bespreken en bediscussiëren van de verschillende ideeën en projecten. Amsterdam wil de komende jaren in alle stadsdelen buurtbudgetten laten meebepalen door inwoners en is zeer geïnteresseerd om het gebruik van online tools verder te ontwikkelen. In de namiddag maakte het gezelschap een ‘inspiratietoer’ langs een aantal commonsprojecten in Antwerpen-Noord, onder leiding van Koen Wynants. Naar eigen zeggen een ‘koele minnaar’ van de Burgerbegroting. Het Commonslab Antwerpen van Koen heeft projecten als een ‘samenpaddenstoelentuin’, het beheer van een kippenhok, een fietsenplan voor kinderen,… met steun van de Burgerbegroting gerealiseerd. In de kelder van de Sint-Amanduskerk (ook een commonsproject) kwam de presentatie ‘Wisdom of the Crowd’ van Roel Camps, participatie-expert van de stad Antwerpen, aan bod. De centrale vraag: hoe kun je burgerparticipatie op een duurzame manier opzetten? Joop Hofman, de Nederlandse expert met ruim vijftien jaar ervaring met burgerbegrotingen, sloot de geslaagde dag af met een aantal perspectieven voor burgerparticipatie en Nederlandse voorbeelden van sterkere wijken, coproductie overheid-bewoners, open overheid. We kunnen concluderen dat factoren zoals publiek eigenaarschap, sterkere gemeenschappen, het openen en verleggen van geldstromen, het omdraaien van de beleidsketen, losse kaders en de omgevingswet de komende jaren kansen bieden aan heel wat democratische ontwikkelingen. Het gaat dan over nieuwe vormen van buurtbesluiten, omgevingsvisie, buurtaanbesteding, burgerjury’s en onmiskenbaar ook burgerbegrotingen.

Op 1 oktober 2019 verzamelden een zestigtal lokale beleidsmakers, middenvelders en actieve burgers uit België en Nederland in Antwerpen om inspiratie op te doen en ervaringen uit te wisselen over burgerbegrotingen. Wat is een burgerbegroting? Hoe start je met zo’n participatief project? Wat doe je best wel en best niet? We koppelden informatieve sessies aan internationale praktijkvoorbeelden en interactieve workshops: een inspirerende trefdag! Vandaag blikken we terug op de inspirerende sessie van Hanne Bastiaensen (The Democratic Society) en Joop Hofman (Rode Wouw): "Wat zijn de doelstellingen van een burgerbegroting?". Wat wil ik bereiken met mijn burgerbegroting? Denk eerst en vooral goed na over welke doelstelling je met de burgerbegroting wil behalen. En maak van daaruit keuzes die het best werken voor jouw gemeente. Elke keuze heeft voor- en nadelen: een burgerbegroting heeft geen vaste succesformule. Het is aan jou om die afwegingen te maken en iets te kiezen dat het beste aansluit bij jouw gemeente haar visie van de toekomst. Het bepalen van de doelstellingen is de essentiële eerste stap. Pas als je duidelijk weet wat je wil bereiken, kan je beslissen of een burgerbegroting het juiste instrument is om dit te bereiken. Het gemeenschapsgevoel versterken Wil je met een burgerbegroting het gemeenschapsgevoel in een welbepaalde buurt of stadversterken? Dan kies je beter voor een traject waarin burgers samen beslissingen moeten nemen. Dat geeft een andere dynamiek dan wanneer je burgers individueel op een project laat stemmen. In het ontwerp van je proces heeft de ‘samen’-component dus een belangrijke plaats. Het is in dit traject dan ook cruciaal dat burgers op een bepaald moment fysiek samen zitten om beslissingen te nemen: bijvoorbeeld over de thema’s die hen nauw aan het hart liggen. Een groot bereik De focus op samen beslissen vraagt een intensiever engagement van deelnemers en het is bijgevolg moeilijker is om een groot en divers publiek te bereiken. Zet je in de eerste plaats in op een groot bereik en een hoog aantal deelnemers, dan is een online luik onmisbaar - bijvoorbeeld voor een stemronde of voor het indienen van projectvoorstellen. Individuele projecten of trajecten met een focus op het individu zorgen natuurlijk minder voor een samenhorigheidsgevoel. Wil je dit als stad of gemeente toch verhogen, dan zal dat intensieve inspanningen vragen op het vlak van communicatie en organisatie rond je proces. Een educatieve burgerbegroting Wil je dat de burgerbegroting een stuk educatie voorziet? Dan voorzie je best voldoendeinformatie over de kostprijs van bepaalde investeringen en projecten, alsook de manier waarop prioriteiten worden bepaald. Op deze manier wordt een doel voor ogen gebracht en zal je bepaalde keuzes maken aan de hand van hoe je deze zou willen oplossen.    Dit informatieve luik kan je voorzien in je proces, door bijvoorbeeld vertegenwoordiging van experten of de integratie in je online luik, zoals bij het district Antwerpen (zie afbeelding). Basisvoorwaarden voor een goed ontwerp Bij elke doelstelling zijn er verschillende aanpakken die zullen leiden tot een goed einde. Nu zijn er wel enkele succesfactoren die steeds zullen terug komen. Zo is het enorm belangrijk om transparantie te tonen tegenover de burgers. Laat weten waar je mee bezig bent op een eenvoudige en overzichtelijke manier.Het ontwerp dient ook zeer toegankelijk te zijn voor zo veel mogelijk burgers: we spraken in een aparte workshop over het inzetten van whatsapp, spraakberichten, een budgetbus … Via een digitaal participatieplatform laat je een brede groep inwoners toe op eenvoudige wijze hun engagement te tonen.Samenwerken met de burgers betekent ten slotte dat er een bereidheid moet zijn bij het bestuur om een deel van de politieke macht uit handen te geven. Bij een samenwerking tussen inwoners en bestuur is dit een cruciale factor om vertrouwen op te bouwen en de burgerbegroting tot een goed einde te brengen. 6 basisprincipes voor je ontwerp Ten slotte geven we je nog de 6 basisprincipes mee voor je ontwerp: waar dien je in functie van je doelstellingen zeker over na te denken? Focus op buurten of op je stad of gemeente als geheel? Focus op individuele of gemeenschappelijke bijdragen? Beslissen we samen over thema’s of over concrete projecten? Welke interactie is mogelijk online en offline? Hoe komen we tot een beslissing? Wie zijn de deelnemers en stakeholders? Veel succes met je proces ontwerp!

Op 1 oktober 2019 kwam een vijftigtal lokale beleidsmakers, middenvelders en actieve burgers uit België en Nederland samen in Antwerpen om inspiratie op te doen over de burgerbegroting: Wat is het? Hoe start je met zo’n participatief project? Wat doe je best wel en best niet? Achtergrondinformatie over de burgerbegroting werd gekoppeld aan internationale praktijkvoorbeelden en interactieve workshops. Het werd een boeiende kruisbestuiving tussen de theorie en de praktijk, tussen Nederlandse en Belgische voorbeelden. De komende weken kan je op deze website impressies, learnings en verslagen terugvinden van deze trefdag.

Rutger Bregman is historicus en journalist. En auteur van o.a. de bestseller ‘De meeste mensen deugen”. En sommige mensen kennen hem van het scherpe debat op de wereld economische top in Davos waarin hij de captains of industry doorzaagt op belasting “Taxes, taxes, taxes, all the rest is bullshit” https://www.youtube.com/watch?v=r5LtFnmPruU Bregman heeft zich verdiept in burgerbegroting en neemt de plaats Torres uit Venezuela als voorbeeld. Zijn inleidende woorden in een artikel voor De Correspondent’ zijn: “In de afgelopen 25 jaar is er een democratische revolutie op gang gekomen. Ze heeft het journaal niet gehaald, maar toch hebben we het hier over dé sociale beweging van onze tijd: burgers die zelf bepalen waar hun belastinggeld aan wordt besteed”. En de kop is ‘In meer dan 1500 steden vindt nu een democratische revolutie plaats’. Het hele artikel https://decorrespondent.nl/3983/in-meer-dan-1-500-steden-vindt-nu-een-democratische-revolutie-plaats/153126435-3437f146